-
1 псы
I 1. вода/ Псыежэх, тенджыз, гуэл сытхэр къэзыгъэхъу ущызэкIэщIэплъ ткIуаткIуэ.* Шыгъу зышхар псы йофэж. (погов.) Псыр псэ пылъхьэжщ. (погов.)2. река/ Псыежэх.* Лъагъуэхэш ажэжьхэр псы уэрым пэмылъэщу ирихьэжьэрэ хъушэр абы кIэлъелъэрышэмэ, куэд итхьэлэнкIэ хъунут. Т. Хь. Псы икIыгъуэм унэмысу уи кIэр думыхьей. (погов.)Псибл икIын кануть в вечность (букв. оно уже за семью реками). Псы гъэва кипяченная вода.* Пщэдджыжьым ХьэтIутIэ псы гъэвакIэ зэхэпща хьэкъуртыр ишхри лIыщIапIэм къэкIуащ. Ж. Б.Псы игъэжыхьыжын разорить дотла подчистую что-л.* ЖьакIэжь и лъапсэм псы идгъэжыхьыжынщи ди Сэтэней гуащэ дахэр тхьыжынщ, - яжриIащ Уэзырмэс нартхэм. Нарт.Псы мэхын = псы хуэлIэн.Псы утхъуам бдзэжьей къыщыубыдын в мутной воде ловить рыбу.Псы хыхьэн пропитаться водой.* ЦейлъэщIым псы хуабжьу хыхьэри шыдым и хьэлъэр куэдкIэ нэхъ уэндэгъу хъуащ. Япэу лъ. з.Псы хуэлIэн испытывать жажду.* Ажэр псы хуэлIэ хъуати бгым ехри псыкъуийм бгъэдыхьащ. Япэу лъ. з.Псы щIэгъэуэн затопить.Псы щIэуауэ къэнэн остаться ни с чем, разориться.Псым итхьэлэн утонуть.* Бдзэжьей цIыкIу псышхуэ итхьэлэрэ? (погов.) Инжыдж узэпрыкI хъуну псытэкъым - шыбэри Iэщ хъушэри итхьэлащ. Нарт.Псым иубыдын = псы хуэлIэн.* Пхъэри ислъхьауэ, тIэкIуи сешауэ, псым сиубыдати, адэ.. къуэмкIэ сежьащ. Е. К.Псым тхъу техын переливать из пустого в порожнее (букв. с воды снимать коровье масло).Псым хуэдэу къэфэн танцевать плавно (букв. танцевать как вода).Псым хуэдэу уаулъагъу! Чтоб тебя ( люди) стали ценить так же, как и воду!Псым щIилъэфэн пойти ко дну, утонуть.Псыр щIэкIын высыхать.псы бабыщ серая утка/ Шэд къамылылъэхэм щыпсэу бабыщыщхъуэ.Псы бабыщым и лыр IэфIщ.псы бзу оляпка, водяной воробей/ Зи дамэхэр кIэщI, бзу гъуабжэ кIагуэ лъакъуэ кIыхь цIыкIу.Псы бзур нэхъыбэрэ щыгъуалъхьэр псы Iуфэ пабжьэ зэгъуэкIхэрщ.псы бланэ бобр/ ЩIыIубнэфым ещхьыфэ дзыгъуэ лъэпкъ.Псы бланэр нэхъыбэрэ мэзым щIэж псыхэм щопсэу.псы дэгъэуэхыпIэ место пуска воды по определённым руслам/ Псыр зыхуей кIэнауэм щыдагъэлъадэ, щагуэш щIапIэ.* Псы дэгъэуэхыпIэ щIын./ Шэдыр зи псэупIэ джэд лъэпкъ.Псы джэд псым итхьэлэкъым, мэлыхъуэхьэ дыгъужьым ихькъым.псы дзыгъуэ водяная полевка ( водяная крыса)/ Псым щыпсэу дзыгъуэ.Псы дзыгъуэм пыт кIэ кIэщIыр щескIэ къегъэсэбэп.псы ефапIэ водопой/ Iэщыр псы щрагъафэу псыежэх, гуэл с. ху. яIэ щIыпIэ хэха.Шыхэр псы ефапIэм хун.псы жапIэ см. псы бэкъу.* Псы жапIэу дэ тхуащIахэм Тэрч IурыщIэу тетщи къожэр. П. Б.псы зешапIэ водопровод/ Псыр бжьамийхэмкIэ зэрызэрашэ ухуэныгъэ.Къуажэхэм псы зешапIэхэр щащIащ.псы ина лужа/ Уэшх нэужьым, уэсыр щыткIукIэ е псы къытеуа нэужь кумблIэмбхэм къинэ псы.Машинэм псы инахэр иутхыурэ мажэ.псы куу глубоководный/ Зи гущIыIумрэ зи лъащIэмрэ зэпэIэщIэ псы.Псы куухэм кхъухь щызокIуэ.псы кIантIэ ручей/ Псыежэх цIыкIу.псы кIэнтхъ незначительный остаток воды ( после запруды или пересыхания)/ Псы кIэкъинэ.Псы кIэнтхъ икIутын.псы къиуа разлив, половодье/ Уэсымрэ мылымрэ куэду ткIууэ е уэшхышхуэ къешхыху псыр ину къежэхыныгъэ.Псы къиуам нэри пэри ихьу йожэх. Псы къиуам хэхуэн.псы къыпыжыпIэ водосток/ Псыр къыщыпыж, къызыпыж.Псы къыпыжыпIэр пыщтыкIат.* Псы къыпыжыпIэм пэгун щIэгъэувэн.псы къыхэжыпIэ исток реки/ Псыежэхым и къежьапIэ.псы къуэкIий см. псыбэкъу.* Темботрэ Исуфрэ шыгъуэгу щхьэгъубжэмкIэ долъ, бжыхьым щхьэдолъыхри псы къуэкIийм долъадэ. Щ. Ам.псы нэпкъ обрывистый крутой берег/ Псы Iуфэ задэ.псы ныджэ пойма реки/ Псы къыщиуам деж щIигъанэ щIыналъэр.* Си наджэ-къаджэм псы ныджэ пшахъуэр яубэ... Къэб. п. и ант.псы уэрыпIэ стремнина ( в реке)/ Псыежэхыр нэхъ щыуэр щIыпIэ.Псы уэрыпIэм щынэсым шур шым кърихьэхащ.псы хэлъэдапIэ устье реки/ Псы ежэхыр тенджызым, гуэлым е нэгъуэщI псыежэхым щыхэхуэж щIыпIэ.псы хэхуапIэ см. псы хэлъэдапIэ.псы хэхуэжыпIэ см. псы хэлъэдапIэ.псы хущхъуэ целебная вода, лечебный источник/ Уз гуэрхэм зэреIэзэ псы.Ди республикэр псы хущхъуэхэмкIэ къулейщ.псы хьэлывэ вареник/ Кхъуейлъалъэ, кIэртIоф с. ху. дэлъу гъэва хьэлывэ цIыкIу.Псы хьэлывэ щIын.псы хъумапIэ водохранилище/ Псы щахъумэн папщIэ ящIа гуэл IэрыщI.псы шындырхъуо тритон ( хвостатое земноводное)/ КIэпIащIэ зиIэ, псым щесыф, шындырхъуом ещхь псэущхьэ.псы щхьэл водяная мельница/ Псым игъэхьэжэ щхьэл./ Псым и лъащIэ.Псыр къабзэти псы щIагъым щIэлъ псори плъагъурт.псы щIагъ кхъухь подводная лодка/ Псы щIагъым щызекIуэ кхъухь.Псы щIагъ кхъухьым къулыкъу щыщIэн.псы IэфI газированная вода с сиропом/ Газ зыхэт, пхъэщхьэмыщхьэпс IэфI зыхэкIа псы.Псы IэфI ефэн.псы Iуб глоток воды/ Псы ткIуэпс, гъаткIуэ, псы еIубыгъуэ.* Пхъэру къажэм псы Iуб ягъуэткъым. фольк. Дыгъужьыгъуэ хьэкхъуафэм итым щыщу зы псы Iуби сIухуакъым. Нарт.псы Iуфэ берег реки/ Псыежэхыр зыдэт къуэм и джабитI псым хуэгъэзар.* КIукIуэ нэпкъым ехри псы Iуфэм Iулъ мывэ гуэрым тетIысхьащ. Iуащхь. Псы Iуфэм Iусым икIыпIэр ещIэ. (погов.)Псы Iуфэ мылу зыIуегъэхын убраться, уйти с глаз долой.Псы Iуфэ мылу IугъэсыкIын заставить кого-л. уйти, убраться.* Пщы ябгэм и гъунэгъуу хамэ гуэр къэтIысамэ, псы Iуфэ мылу IуигъэсыкIырт. Къэб. таур.псы Iуфэ бзу трясогузка ( птица)/ Псыхъуэм дэсырей бзу кIэ кIыхь цIыкIу; мывэкIэпыс.II 1. шнурок2. ручка чего-л./ Сумкэ, портфель с. ху. яIэ убыдыпIэ. -
2 лъащIэ
I 1. дно; днище/ Хьэкъущыкъухэм, зыгуэр зралъхьэ, зракIэ е щIым иIэ кумбыгъэхэм я кIуэцI, щIагъ кIэкъинэ къызэрынэр.Чей лъащIэ.* Псы цIыкIум и макъыр къуэ зэв куум и лъащIэм къыщыIущащэрт. Къ. Хь.2. фундамент, основание/ Мывэм, бетоным, н. къ. къыхэщIыкIауэ унэ, псэуалъэ с. ху. я блынхэм лъабжьэ яхуэхъур, ахэр зытетыр.Унэ лъащIэ.3. нижний край неба/ Уафэм и щIагъ лъэныкъуэ екIуэкIыр.* Уафэ лъащIэ тхъуэплъым дыгъэр къыщотэджыр. КI. Т. КъуэкIыпIэмкIэ уафэ лъащIэр нэху къэхъуащ. Къ. Хь.II убранство дома/ Унэ кIуэцIым щIагъэувэ, щIалъхьэ хабзэ хьэпшыпхэр; унэ лъащIэ. {ХьэпащIэ:} СоIуэ.. уни лъащIи симыIэ, Iэнэ леи къыпхуэзмыщтэфыну. Iуащхь.ЛъащIэ емыгъэщIын расточать чьи-л. средства, не давать кому-л. скопить имущество.ЛъащIэ щIын накапливать имущество.* Лашэ лъащIэ имыщIу ищIар еIуатэ. Къэб. -
3 кIэщIэлъэдэн
(кIэщIолъадэ) неперех. гл. 1. подкатиться, подбежать подо что-л./ Жэурэ зыгуэрым и щIагъ щIыхьэн, щIэлъэдэн. Дзы-гъуэр сырэмкIэщIэлъэдащ. Топыр гъуэлъыпIэм кIэщIолъадэ.2. натечь, подтечь подо что-л./ ТкIуаткIуэ гуэрым (псы) зыгуэрым и лъабжьэм щIэлъэдэн. Жыг псы кIэщIолъадэ.3. переносное подъехать, подмазаться к кому-л./ И гуращэр зригъэхъулIэн мурадкIэ зыгуэрым бгъэдыхьэн.* Пэжу, гузэвэгъуэ гуэр Долэт зэрыхэхуар IупщIу къижыхь-нижыхь хъуат, зэ зым кIэщIэлъадэу, зэ адрейм кIэщIэлъадэу. КI. А. -
4 кIэщIэкIэн
(кIэщIекIэ) перех. гл. плеснуть что-л. под кого-что-л./ Зыгуэр зыгуэрым и лъабжьэ, и щIагъ щIэкIэн.Бжыхь лъабжьэм тхьэщIэпс кIэщIэкIэн.* ХьэщIэ жагъуэ псы кIэщIакIэ. (погов.) -
5 кIэщIэхын
(кIэщIех) перех. гл. 1. вынести кого-что-л. из-под чего-л./ Зыгуэрым и щIагъ, и лъабжьэ зыгуэр щIэхын, щIэгъэкIын.Псы къиуам нэпкъыр кIэщIихащ.2. переносное украсть, похитить кого-что-л. у кого-л./ Зыгуэр зыгуэрым кIэщIэгъэкIын, кIэщIэдыгъукIын.ЛIыжьым и башыр щIалэ цIыкIухэм кIэщIахащ. -
6 кIэщIэIыгъэн
(кIэщIеIыгъэ) перех. гл. поддерживать кого-что-л. снизу/ Зыгуэрым и щIагъ, и лъабжьэ зыгуэр щыIыгъын.Псы къеткIухым фалъэ кIэщIэIыгъэн. -
7 къыкIуэцIыжын
(къыкIуэцIож) неперех. гл. 1. выбежать изнутри чего-л./ КIуэцI, щIагъ, зэхуаку гуэрым зыгуэр къижын.ЗэкIуэцIылъым дзыгъуэ къыкIуэцIыжащ.2. вытечь из кого-чего-л./ Зыгуэрым ткIуаткIуэ гуэр куэду къыщIэкIын.Псы къыкIуэцIыжын.3. выскользнуть, выскочить (напр. из свертка, упаковки)/ Зыгуэр жэурэ, кIуатэурэ зыкIуэцIылъым къыкIуэцIыхун.Бэлътокум лэрыпсыр къыкIуэцIож. -
8 лэрыдж
I этн. старинный инструмент в виде серпа для обработки кожи/ Къазыдзэ мыжан дыдэ Iуту фэр зэрагъэщабэу, абы зэрелэжьу щыта Iэмэпсымэ; ерэч.II 1. обратная сторона, изнанка (ткани, кожи)/ ЩэкIым и IеипIэ, и щIагъ лъэныкъуэ.ЩэкIым и лэрыджыр къыдэгъэзеин.2. грань треугольного конца большой иглы, специально отточенной для шитья кожанных изделий/ Мастэпэбдзым иIэ дзакIэ жанхэр.* Зи дакъэмкIэ пхъэм хэIуа мастэшхуэр Аслъэнбий пилъэурэ лэрыдж иIэу игъэжанащ. Iуащхь.3. переносное гребень волны/ Толъкъун, псыпыхухэм я шытх папцIэхэр.* Зи пщэцыр тэджа аслъэн гурымым хуэдэу, псыпыху лэрыджхэм заIэтауэ.. абыхэм я гъуэгур къыIуащIэт. КI. Т. Тенджызым пхыкI кхъухьым зэгуиху псы лэрыджхэм хуэдэу вагъэбдзумэхэр шытх кIыхьу егъуэлъэкIт. Щ. I.Лэрыджыр къэгъэзэн рассердиться, разгневаться.* Пакъэ нобэ зэIыхьащ, и лэрыджыр къигъэзащ, къыдэпсэлъэжкъым, и пэбгъу дрегъаплъэ. фольк. -
9 лъабжьэ
1. корень ( растения)/ КъэкIыгъэхэр щIым зэрыхэт я къуэпсыр.* Языныкъуэ къэкIыгъэхэм я лъабжьэр.. хуабжьу йокIых. Бот. Бзииху домбейхэр.. псы елъапIэм къыщрихьэхкIэ къуэщIийуэ зэхихьэжэрт, я лъабжьэ бэлацэхэр елыркъэш пащIэу псым къыхэпIиикIырт. Iуащхь.2. фундамент, основание/ Блын зытещIыхьа, зытет Iыхьэ.Унэ лъабжьэр къегъэжьэн.3. низ, нижняя часть чего-л. (напр. копны)/ Зыгуэрым и щIагъ (мэкъу, хьэуазэ с. ху. зэтелъым). Iэтэ лъабжьэ. Пыпхъуэ лъабжьэ.5. копыто/ Iэщхэм (шым) я лъакъуэм фIэт бжьакъуэхэкI къупщхьэ быдэр.* Шыбэр щызекIуэм щIыр я лъабжьэм къыдэгызырт. Ад. таур.6. грамм. корень/ Мыхьэнэ нэхъыщхьэр къызэрыкIыу псалъэ зэлъэпкъэгъухэм я псалъэпкъым зэдыхэт Iыхьэ.Псалъэ лъабжьэ.7. переносное источник, основа чего-л./ Iуэхугъуэ гуэр зытеухуа, къежьапIэ хуэхъу.Къэбэрдей литературэм и лъабжьэр зыгъэтIылъар ПащIэ Бэчмырзэщ.8. переносное материальный достаток/ Мылъку.* Бэхъукъуэхэ лъабжьэ зиIэ.. унагъуэщ жыхуаIэу Шэджэрей къуажэм дэсахэм ящыщ зыт. КI. Т.Лъабжьэ емыгъэщIын расточать чьи-л. средства.Лъабжьэ щIын накопить богатство. ЩIалэ дыдэу лъабжьэ ищIащ.ЛъабжьэкIэ ихын (хьын) 1) вытоптать что-л. 2) стереть с лица земли, уничтожить кого-что-л.* Си Iуэхущ а полъкур Жыраслъэн хузэтеIыгъэмэ, лъабжьэкIэ ирамыхмэ, уэлэхьи. КI. А.Лъабжьэм къыщIэджэрэзэн путаться под ногами.{И} лъабжьэр кууун иметь крепкие, глубокие корни ( о человеке).* Ди пащтыхьыжьыр.. биижь губжьауэ и лъабжьэр куут. П. Б.{И} лъабжьэр къэтIын копать под кого-л. -
10 псыбэкъу
русло/ Псыр щежэх къуакIэ; псы жапIэ.* Жыг щIагъ псыбэкъухэм ежьужьхэр датхъу. Ж. Б... ЩIалищ хуэдиз елъэдэкъуауэри япэкIэ щIэпхъуащ; зыкъомрэ жауэ плъэхэмэ - зы благъуэжь бэлыхь гуэрым псыбэкъур хуэфIу иубыдащи псыр зыжьэдишэмэ, уафэм дриутхейурэ мыпIащIэу къох. Нарт. -
11 туннель
туннель/ Зыгуэрым пхыкIыу, кIуэцIрыкIыу щIы щIагъ, бгы лъабжьэ с. ху. щаухуа гъуэгу е псы жапIэ.Тунель ухуэн. -
12 щIэгъэлъэдэн
(щIегъэлъадэ) перех. гл. 1. каузатив к щIэлъэдэн/ ЩIэлъэдэн псалъэм и каузатив.Жыгым псы щIэгъэлъэдэн.2. подложить, подсунуть что-л. подо что-л./ Зыгуэрым и щIагъ зыгуэр щIэIун, щIэлъхьэн.* Сурэт и IитIыр уIэгъэм и бгым щIигъэлъадэри, къимыIэту къеIащ. У. Ан.